Ant la lenga dij nòstri vej për nen dësmentié na borgà e soa vita fàita ‘d còse cite ma bin cudìe
NA BORGÀ E SOA VITA ANT LA STÒRIA ‘D NA FAMIJA D’ÀUTRI TEMP DLA MONTAGNA CONDOVÈISA
“IJ CORDÒLA DËL COINDO”
Ël protagonista ‘d costa stòria a l’é la famija. Na famija ‘d montagnin, patriarcaij coma as costumava na vira, dova ‘l vìncol fòrt a passa travers j‘òm che con la lor fòrsa fìsica a garantìso la sopravivensa ‘d tuti ant un mond an tute le manere dur.
I soma ‘n prinsipi dël 1800 ant ël teritòri dla comun-a ëd Mòce ant la montagna dla bassa valada ‘d Susa e precisament al Coindo, cita borgà sla drita dël Torent Siensi a circa 800 méter d’autëssa sël livel dël mar.
Le ca d’abitassion a son pòvre casupole ‘d pera con la rissadura mach d’andrinta e gnanca daspërtut, e tròp avzin a le stale e ai liamé, ël ciàir a riva dai lum a petròlio e l’eva as pija a l’avzina sorgiss. Quasi tute le ca a son ëstàite costrùje da j’istessi montagnin, dal moment che lor a fan per bzògn tuti ‘j mësté e ‘n particolar l’art dël mur a sèch; ma che dificoltà a dovìo ancontré për costruìssje. La pera a l’é l’unica còsa ch’a trovavo facilment, ma tut ël rest, ij mon, ël ciman, la caussin-a e fin-a l’istessa sabia, a dovìo portela da la pian-a ò dal torent a le pròpie spale.
A-i son pa stra carossàbil e l’unich passagi a l’é da la molatiera che partend da Condòve travers la ca fortificà dla Torëtta a va vers le borgà Bodròla e Breri, a ‘j passa e continua fin-a ‘l pilon ‘d Combaieri, dova as dësgionza an doe diression, a la mancin-a vers Sijò dë dzora, a drita con përcors pianegiant vers Sijò dë sota. As amboca costa ultima ch’a pòrta ‘dcò vers Lajett e dòpo ‘n curt trat dapé d‘un pilon dedicà a la Madòna dla Consolà, sla drita as tròva la dissèisa për ël Coindo.
Ambelessì a-i stasìa la famija Cordòla, ansi a sarìa bin dì le famije, përchè a l’época la borgà a l’era abità da ses ò set famije Cordòla e pòche àutre, ma a l’é così evident ël sens d’unità e coralità ch’a ven an ment ëd pensé a n’ùnich organism ch’a vivìa, operava, chërsìa ant la montagna. L’economìa dël Coindo a l’era agricola e pastural, a produvìa tome, bur, seirass, castagne, trifole, pom, bolè, prodòt ch’as portavo ‘l mërcà setimanal dël mèrcol a Condòve trasportandie a spale ant la gabassa opùra, për chi na disponìa, an gropa al borich ò dël mul. Ocùpassion colateral a l’era la cura dël pra ch’a comportava ‘l bagné, l’andrugé, ‘l taj dël fen, e peui la cura dël bòsch con la preparassion dij vàire utiss për traté ‘l bòsch: campé giù, ressié, trasporté ij tronch e sfruté an manera òtimal la lëgna ricavand ëdcò jë strument e j’oget necessari për le atività quotidian-e coma taborèt, gabasse, lese, scudele, cavagne, stamp për ël bur e forme për le tome; travaj ch’a vnisìa a taj për le longhe sèire d’invern.
L’asprëssa dla vita as vëddìa ëdcò a tàula për ël disné, ëd bele vòlte ij piat quotidian a j’ero: mnestra ‘d castagne e siole, polenta, trìfole bujie con la pleuja magara sla stùa, salà e consumà con le tome ‘d pròpia produssion e na mica ‘d pan nèir ‘d sèila.
Ël mulin për maciné la sèila e j’àutri prodòt dij camp as trovava sota dla borgà Coindo sël torent Siensi, e a l’era gestì da Cordòla Pinin con la fomna Sinà Giuspin-a ma già da j’ani vint dël neuvsent a l’era an disus, për lòn essend già an precedensa demolì da na pien-a col dël Lajett ch’as trovava pì a mont sèmper sël l’istess torent, për maciné as calava a ‘n mulin sla sponda mancin-a dël torent davzin a la borgà ‘d Pejlodrà dova ‘dcò as cheusìa ‘l pan ant ël forn tacà. J’ùnich svari dëdla dël di ‘d mërca a l’era la vijà, l’artrovesse giovo e vej dla borgà ant na stala. A l’era ‘l local pì grand dla ca e ‘l pì càud, da na part a-j stasìo j’animaj, da l’àutra, setà sle feuje ò sij taborèt le fomne pì veje a filavo la lan-a, le pì giove a fasìo la maja ò a cusìo, ij giovo ancontravo le fije da marié sota l’uciada dle mari ch’a-j guernavo, ij òm a ciaciaravo, a giugavo a carte e dzoratut a contavo ‘d fàit màgich vivù ò risavù, antant che ij gagneto bin dësvij a duvertavo j’euj e j’orije për l’anteresse e për la por, pront a fèisse compagné për andé a deurme e nen arzighé amprovis ancontr con le masche. Già le stòrie dle masche a j’ero l’argoment prinsipal durant le vije invernal e ‘l mond dla montagna a l’è pien ëd riferiment a la superstission ëd coste figure dova as fondo le caraterìstiche dle strìe e dij fantasma, ma ëdcò cole dij spìrit dëspresios, pì che gram. Come an autri pòst ëd montagna ‘dcò aranda dël Coindo a esistìa la “ròca dle masche” pòst misterios un pò tëmmù an dova le masche as dasìo apontament për selebré ij lor malefich rit. An contraposission a jë spìrit malign ij vej a contavo dël cortegi dle faje al Sivrari, mont trames la Val ëd Susa e ‘d Viù, dova le grassiose creature a l’avrìo stabilì ‘l lor pòst për artrovesse e gavesse a la curiosità dij uman. Tant sentìe a j’ero le feste religiose ëd San Vi patron dël Lajett ël 15 giugn, cola ‘d S.Antòni ‘l 17 gené për la benedission dij animaj e la tradissional festa dël 2 d’agost al Colombard, santuari sël confin tra la comun-a ëd Mòce e cola ëd Lemie, oget ëd varie dìspute e scontr tra le popolassion local. Na tradission singolar giumai perdja ant ël temp a l’era cola ‘d na festa dël prinsipi d’ani (peul esse l’Epifania ò ‘l carlevé) an dova na crica dë sbrajasson fàit ëd pòchi masnà mascrà a la bela mej con mantej e capej ‘l son dë strument amprovisà, a spetava ij òm giovo e le dòne da marié a la seurtìa dla mëssa ant la gesia ‘d Lajett për cobieje a cas an matrimoni, pijandije an gir con canson, schers e batùe ‘dcò ‘n pò grossere e dësdeuite.
Al Coindo a-i vivìa ‘l mè trisàvol patern Michel Cordòla, un dij fieuj Gioann Batìsta as maria ant ël 1836 con Versin Bàrbara dont l’ha avù sinch fieuj: Michel (1846-1929), Marianna (1850-1918), Marìa Giassinta (1852-1929), Tòni (1858-1918) e Gioann (1862-1946) tuti nà ant la ca paterna dël Coindo e batesà ant la cesa ëd San Vi a Lajett. La vita al Coindo a l’era pì dura che ‘n àutre frassion ëd Mòce, për sòn né Michel, né Tòni l’han pà trovà da mariesse, Gioann l’ùltim dij frej a conòssërà na fomna maravijosa, vidoa con tre fieuj e mai arculà ‘d front a la vita, a savìa filé la lan-a tuta lesta e a dissegnava sègn ant l’aria coma na faja marin-a. A portava l’istess cognòm ma a provnìa da la borgà Cordòle ‘d Mòce as ciamava Cordòla Melania Emilia nà ant ël 1858 da Gioann Batìsta e Senòr Marianna, marià an prime nòsse con Garné Gioann ant ël 1884 a l’avia avù tre fieuj e restà vidoa ant ël 1889, as marià torna an seconde nòsse con Gioann Cordòla.
Da sto matrimòni Gioann e Melania l’han avù sinch fieuj: Marìa-Vigin-a (1892-1944), Spirita-Marianna (1894-1895), Virginia-Serafin-a (1896-1982), Spirita-Pasqualin-a (1898-1979) e Anselm-Firmino (1903-1970). St’ùltim Anselm a l’era mè pare e sovens am parlava dij arcòrd dël borgh ëd nàssita ch’armontavo a soa lontan-a infansia e adolessensa. Na vita difìcila, ant na famija numerosa, dova la paròla gieugh a l’era sensa sens e ‘j sacrifissi, se nen jë stent, a j’ero sagrin ëd tuti ‘j di.
La scòla? A l’era a Lajett e ij gagneto a-i rivavo a pé càussand ij sòco ‘d bòsch, da tante frassion, con ël bel e ‘l cativ temp, con coj pì grand (ansi “grandolon” përchè quaidun a l’avìa già ripetù la classe pì che na vòlta) a fé da guida. Ant un canton dla stansa, là ‘n fond na sutila rama da ten-e su ij faseuj, a servìa a la magìstra nen mach për dëspieghé la lession, ma ‘dco për carëssé ‘j dij ‘d quaidun ch’a ciaciarava ò a s’amplucava, con ël cupiss sjë scartari. Ma Anselm la scòla a l’era stàit obliga a lasséla motobin prèst, përchè alora a neuv-des ani, as l’era pì nen considera ‘n gagneto, ma già doi brass ch’a dovìo e podìo fé ‘d tut.
Al Coindo a j’era nen na capela donca Anselm ògni dumìnica a montava a pé con ij sò famijar al Lajett, për assiste a le fonsion religiose e lì a l’ha conossù la fomna ch’a sarìa vnì soa compagna për la vita. As ciamava Pautass Giuspin-a (1905-1997) nà a Pabotrì ‘ndoa vivìa con ël pare Batìsta, la mare Versin Angela, la seur pì cita Gasprin-a e ‘l pcit frel Tònin.
Ëdcò Giuspin-a l’avìa dovù lassé la scòla prèst a la tersa elementar e saluté për sèmper la soa magistra për giuté an ca, ma a l’é vnì granda, ferma e con bel deuit coma an fior ëd montagna. A j’ero mariàsse an geisa ‘l 25 magg a Lajett e sivilment ël 14 giugn dl’ani 1929 e a-j’ero andàit a sté al Coindo ant la veja ca dla famija paterna. Le doe seur Maria-Vigin-a e Virginia-Serafin-a a j’ero già mariàse ani prima con doi frej ‘dcò lor Cordòla ‘d cognòm rispetivament Ettore e Beniamin ch’as n’andaran a vive a Turin àndoa a fasìo ‘j panaté, ‘l prim an Via Cimon e ‘l scond an Via Cristalliera. Spirita Pasqualin-a a l’era già unìse an matrimòni con Aimon Carlin ant ël 1925 e emigrà an Fransa. Quaich di apress ël matrimoni religios d’Anselm e Giuspin-a la nòna Melania già tant malavia a vnisìa a manché e dla granda famija a restavo mach pì an tre, ij doi spos e ‘l nòno Gioann a continué ‘l dur travaj dij camp e ocupésse dël bestiam (doe vache e na manza) ant un Coindo ch’ancomensava a spopolesse.
An col moment për serché ‘d fermé l’abandon dla montagna ancomensava la costrussion dla stra carossàbil Condòve – Mòce – Frassinere euvra progetà dl’ingegné Dumini Morett e che approvà ‘l 25 magg 1913 dal Consèj Superior dij Travaj Pùblich, pen-a vint ani apress a podìa esse ultimà parsialment. Varie complicassion ëd natura técnica e quaich inconvenient capità durant la costrussion (qual për esempi la gròssa fran-a avzin dla frassion Ravòire ch’a càusa ‘n dann ëd pì che 150.000 lire dij travaj già fait) a rendìa motobin difìcil e laboriosa sta grandiosa imprèisa. Ij sòld stansià a vnisìo superà dla grand longa causand ël cròl dl’instabil finansa dle doe Comun-e pì anteressà a sta stra, Mòce e Frassinere, ij quaj a l’han dovù peui esse surbì ant ël 1935 da la comun-a ëd Condòve, che për sòn a l’è dovuse ciapé sle spale tuta la spèisa. Consideroma che ‘j risultà dël censiment ant ël circondari ‘d Susa dël 1901 a dasìo a Condòve 1266 abitant, a Mòce 2611 e Frassinere 1729. Adess le part a son invertise: Condòve a passa ‘j 4000 antant che quaj ‘d Mòce, dal 1935 frassion ëd Condòve, a son riduesse a quaich senten-a.
Ma tornand al passà e a-j’arcòrd, a restavo ancora sensa stra carossàbil le frassion Lajett, Pabotrì, Coindo, Sijò e tant’àutre. Ij novej spos Anselm e Giuspin-a fidej a la lor tèra e ‘l lor aspr travaj, al grev pass dl’abandon ‘d tut ël pròpi avej, a rivo mach për estrem bzògn, ant la dura vita da lor passientement soportà. Dòp la nàssita dij prim doi fieuj Ettore ant ël 1930 e Lino sinch ani apress, vista la vita ‘d privassion ch’as fa lassù, a decido ‘d calé giù a val, ant l’otogn dël 1935 a van a sté ant la frassion Ferreira ‘d Butijera, perché ant ël medésim temp mè pare Anselm a l’avìa trovà travaj a l’Allemandi la fàbrica d’esplosiv a Vian-a sël Mont Coni ( a-j’era ëdcò n’autra fàbrica d’esplosiv a Vian-a, la Valloja a ‘j confin con Sant Ambreus). L’ani dòpo ‘l 1936 artorn a Condòve ant na ca avzin a la montagna, ën pòst ch’a-i avrà sicurament ancantà, nen mach coma prospetiva ‘d vita meno dura e meno isolà, ma ‘dcò për ël nòm ch’a portava: contrà dij Fiori. E Condòve a le vnì parej ‘l lor pais. Tute j’istà as tornava ant la ca paterna dël Coindo për nen dësmentié ij car di lontan doa as j’era content ëd pòch antant che as prontavo sensa savèjlo a j’ore pì fosche dla vita. Antant la famija a chërsìa ‘d nùmer, ant ël 1937 a-i riva Rita, ant ël 1940 Elvira (mòrta ‘l part), ant ël 1941 Mariò e peui ant ël 1942 Elena (mòrta prèst a ondes mèis). Peui la guèra: ani terìbil, ani dont conservé ant ël cheur, ant ël silensi, l’arcòrd.
Ant ël 1942 mè pare a va a travajé a la Fiat an Via Cigna a Turin, fàbrica ampegnà ant la produssion ëd guèra e për ij sòj spostament a dispon d’un papé scrit an doe lenghe italian e tedesc. Ma sòn a l’ha nen ampedì che ‘l mèrcol 28 giugn 1944 antant ch’a l’era pija dal cheuje cerese ant na località dë dzora dël Coindo, d’esse fërmà dai tedesc montà su da Condòve, portà a Mòce doa già a j’ero stàit pijà coma ostagi d’àutri òm, peui portà an Munissipi a Condòve e da lì deportà an Germania për ël travaj coatt ant l’industria mecànica. Col-lì a sarà ‘l prim rastrellament fàit a Mòce, mè pare a l’ariv dij tedesc a serca nen ëd dobiejla ò stërmesse chërdend che ‘l përmess a-i garantièissa imunità, ma parej a-i é nen ëstàit. An col tragich 1944 durant ij bombardament su Turin ëd luj a meuirìo ant la cròta dla lor ca an Via Cimon la seur ëd mè pare magna Maria Vigin-a con l’òm Ettore, ant l’otogn dl’istess ani n’àutr Cordòla ‘d nòm Fonso a l’è stàit massà dai soldà tedesc antant ch’a marciava danans ëd soa ca al Coindo. Mia mare Giuspin-a a resta sola con ij quatr fieuj e con n’àutr an ariv ( a l’era a l’otav mèis ëd gravidanza), ma as perd nen d’ànim e a dovrëra tuta soa ostinassion për désse d’ardriss e porté anans la famija malgré la guèra e le privassion. Anselm portà an Germania a Mannheim e dòpo a Francoforte, a tornërà a ca ij prim di d’agost dël 1945 a guèra finìa tant provà ant ël fìsich e ant lë spìrit për ij patiment soportà, specialment la fam, quand ël cit Giòrs nà ël prim agost 1944 dòpo soa partenza ancomensava a bogé ij prim pass.
I soma ‘l dòpguèra e a la nàssita dl’ùltim fieul Gian ant ël 1947, le condission ëd vita a mijoro sensìbilment e ‘dcò la frassion Lajett ant ël 1958 a l’é argionzua dla stra carossàbil. Ël Coindo giumai press che completament abandonà dij sòj abitant a l’ha ancora nen na stra e a resta servù sèmper dla veja molatiera. Mè pare arpia a travajé a la Fiat ëd Turin, ògni matin as alvava motobin prest, Giuspin-a a lo compagnava fin-a a la pòrta, a lo vardava slontanesse con n’andi lest ant lë scur vers la stassion ferroviaria. Ij fieuj a chërso, studio, travajo e a formo a lor vira neuve famije. Dla ca dij mè vej ‘l Coindo a-i resto pòche muraje sensa pì ‘l tèit an mes a tante ronze e urtije, ma ëdcò ‘d bej arcòrd e cite stòrie ‘d vita ‘d tuti di ch’a veulo esse ‘n pont ëd partensa fondamental ant ël recùper dle memòrie e ant la memòria a-i son speransa e stìmol për l’avnì.
(Gian dij Cordòla – scrit ant ël 2011)
Nòta dl’autor: Sta conta a l’ha pija part al Concors ëd poesìa e conte curte “Parole in fuga” bandì da la Comun-a ‘d Condòve ant ël stèmber 2012 soagnà da Erica Gambelli e Anna Pinzuti e a l’é stàita classìficà sconda ant la session “gent ëd na vira – conte an lenga piemontèisa” e stampà ant ël liber “Parole in fuga – poesie e racconti 2012 – Marco Del Bucchia Editore”, un liber për chi veul bin al Piemont, al Piemontèis, a nòsta poesìa, a nòsta tradission.